χειρ

η / χείρ, χειρός, ΝΜΑ, και χείρα Ν, και αιολ. τ. χήρ Α

1. το χέρι

2. (ιδίως) το άκρο χέρι

3. συνεκδ. το άτομο τού οποίου το χέρι έκανε κάτι (α. «χειρ Χριστόδουλου Καλλέργη» — ο εικονογράφος Χριστόδουλος Καλλέργης

β. «χειρ δ' ὁρᾷ τὸ δράσιμον», Αισχύλ.)

νεοελλ.

φρ. α) «έχω ανά χείρας»

i) έχω λάβει, κρατώ στα χέρια μου

ii) μελετώ

β) «νίπτω τας χείρας» — βλ. νίβω

γ) «έργον τών χειρών μου» — έργο που έγινε αποκλειστικά από εμένα

δ) «χειρ χείρα νίπτει» — η πρόοδος επιτυγχάνεται με αλληλοβοήθεια

ε) «χειρ τάδε» — έγραψε το χειρόγραφο ο τάδε

στ) «δευτέρα χειρ»

(σε παλαιογραφικά κείμενα) δεύτερος μελετητής μετά τον πρώτο αντιγραφέα έκανε την παραπάνω προσθήκη

ζ) «χαλί χειρός» — χειροποίητο χαλί

η) «εργαλεία χειρός» — χειροκίνητα εργαλεία που λειτουργούν, κατά παράδοση, με τη μυϊκή δύναμη εκείνου που τά χρησιμοποιεί

θ) «τείνω χείρα βοηθείας» — βοηθώ

ι) «τείνω χείρα επαιτείας» — ζητιανεύω

αρχ.

1. πόδι ζώου

2. διακυβέρνηση

3. είδος αλοιφής από πέντε συστατικά

4. χούφτα («κορώνῃ χεῑρα πρόσδοτε κριθέων», Φοίνιξ)

5. (σχετικά με γραπτό κείμενο) αντίγραφο

6. γραφικός χαρακτήρας («τὴν ἑαυτοῡ χεῑρα ἀρνεῑσθαι», Υπερείδ.)

7. καλλιτεχνική εργασία ή καλλιτεχνική ικανότητα («Ἡετίωνι χάριν γλαφυρᾱς χερὸς ἄκρον ὑποστὰς μισθόν», Θεόκρ.)

7. πλήθος ανδρών, ιδίως στρατιωτών

8. το φυτό κροκοδίλεον*

9. ενέργεια, δράση, σε αντιδιαστολή προς τα λόγια («εἰ δὲ τις ὑπέροπτα χερσὶν ἤ λόγῳ πορεύεται», Σοφ.)

10. κάθε όργανο που μοιάζει ως προς το σχήμα του με το χέρι, όπως: α) είδος βασανιστήριου οργάνου

β) είδος αρπάγης για την ανάσπαση διαφόρων αντικειμένων

γ) τμήμα τροχού

δ) είδος σιδερένιου γαντιού που αποτελεί τμήμα οπλισμού

ε) (στην ΠΔ) σωρός λίθων σε σχήμα δακτύλου που δείχνει τον ουρανό

στ) η άγκυρα («χεὶρ σιδηρᾷ», Ανθ. Παλ.)

11. στον πληθ. αἱ χεῑρες

μτφ. βίαιες ενέργειες, βίαια μέσα

12. (η γεν.) (τῆς) χειρός

α) χρησιμοποιείται προκειμένου να δηλωθεί θέση («χειρὸς εἰς τὰ δεξιά» — στο δεξί σου χέρι, προς τα δεξιά, Σοφ.)

β) χρησιμοποιείται προκειμένου να δηλωθεί η βίαιη έλξη ή η βίαιη σύλληψη ενός προσώπου («ἡ δ' ἐμὲ χειρὸς ἑλοῡσα δόμων ἐξῆγε θύραζε», Ομ. Οδ.)

13. (η δοτ. εν. και πληθ.) (τῇ) χειρί ή τῇ χερί και ταῑς χερσίν

χρησιμοποιείται για να δηλωθεί το μέσον ή το όργανο με το οποίο κάνει κανείς κάτι («χερσίν τ' ἠσπάζοντο καὶ ἑδριάασθαι ἄνωγον», Ομ. Οδ.)

14. φρ. α) «χεῑρα λαμβάνω» ή «χεῑρα ἐμβάλλω» — πιάνω ή δίνω το χέρι ως ένδειξη συμφιλίωσης ή κύρωσης συμφωνίας (Σοφ.)

β) «χεῑρας ἀνέχω» ή «χεῑρας ὀρέγω»

(για ικέτη) σηκώνω τα χέρια μου για να προσευχηθώ (Ομ. Ιλ. και Οδ.)

γ) «χεῑρας βάλλω» ή «χεῑρας ἀμφιβάλλω» — σηκώνω τα χέρια μου για να ικετεύσω ένα πρόσωπο ή ως ένδειξη στοργής και αγάπης για αυτό

δ) «χεῑρας αἵρω» — σηκώνω τα χέρια μου προκειμένου να επιδοκιμάσω την εκλογή ενός προσώπου ή προκειμένου να δηλώσω τη συναίνεσή μου σχετικά με ένα θέμα

ε) «τὴν χεῑρα ὀρέγω τινί» και «χεῑρας πετάννυμι» — σπεύδω να βοηθήσω κάποιον (Ξεν.) και (Ομ. Ιλ.)

στ) «χεῑρα ὑπερέχω τινός»

(για θεό) προστατεύω (Ομ. Ιλ.)

ζ) «χεῑρα ἐφίημι, ἐπιφέρω και ἐπιβάλλω» — επιχειρώ να βλάψω κάποιον ενεργώντας με τα χέρια (Ομ. Ιλ.)

η) «χεῑρ' ἐπιφέρω» — αγγίζω κάποιον με ερωτική διάθεση (Ομ. Ιλ.)

θ) «χεῑρας ἐπιτίθημι» — ευλογώ κάποιον με τα χέρια μου (ΚΔ)

ι) «ἀνὰ χεῑρας ἔχω τινά» — έχω στενές σχέσεις με κάποιον (Πολ.)

ια) «τὰ ἀνὰ χεῑρα» — τα θέματα που εξετάζονται (Πλούτ.)

ιβ) «ἀνὰ χεῑράς τινος» — πολύ κοντά σε κάτι (ΠΔ)

ιγ) «ἀπὸ χειρός» — επιπόλαια (Αριστοφ.)

ιδ) «οἱ ἀνὰ χεῑρας χρόνοι» — η σύγχρονη εποχή πάπ.

ιε) «διὰ χειρῶν ἔχω [ή λαμβάνω]» — έχω [ή παίρνω] στα χέρια μου

ιστ) «διὰ χειρὸς ἔχω»

i) έχω στα χέρια μου, υπό την εξουσία μου

ii) αναλαμβάνω να φέρω εις πέρας ένα έργο ή ασχολούμαι με αυτό

iii) κάνω κάτι συνεχώς

ιζ) «ἡ διὰ χειρὸς πρᾱσις» — πώληση χωρίς διαπραγματεύσεις, χωρίς παζάρια (Χαρίτ.)

ιη) «εἰς χεῑρας λαμβάνω» και «ἄγομαί τι εἰς χεῑρας» — αναλαμβάνω να κάνω κάτι (Ευρ.-Ηρόδ.)

ιθ) «δίδωμί [ή τίθημί] τι εἰς χεῑρά τινος» — αναθέτω κάτι σε κάποιον, τό αφήνω στα χέρια του

κ) «εἰς χεῑρας ἱκνοῡμαι» — πέφτω στα χέρια κάποιου (Ομ. Ιλ.)

κα) «εἰς χεῑρας ἔρχομαι» — έχω σχέσεις με κάποιον (Ξεν.)

κβ) «εἰς χεῑρας ἔρχομαι [ἴημι ή συνίημι]» — έρχομαι στα χέρια με κάποιον, συμπλέκομαι

κγ) «χειρὸς νόμος» — συμπλοκή (Ηρόδ.)

κδ) «εἰς χεῑρας δὲχομαί τινας» και «εἰς χεῑρας ὑπομένω» — αναμένω την επίθεση κάποιων (Ξεν.-Θουκ.)

κε) «ἐκ χειρός»

i) με ανθρώπινη ενέργεια

ii) (κυρίως για μάχη) εκ τού συστάδην

iii) με άμεση ενέργεια

κστ) «ἐν χερὶ τίθημι» — δίνω κάτι στα χέρια κάποιου, προσφέρω (Ομ. Ιλ. και Οδ.)

κζ) «ἐπὶ χεῑρά τινος» — κοντά ή δίπλα σε κάποιον (ΠΔ)

κη) «ἐπὶ χειράς τινος ἐκφέρω» — προσφέρω κάτι σε κάποιον (Πλούτ.)

κθ) «κατὰ χεῑρά σου» — σύμφωνα με τη θέληση σου

λ) «ἐν χερσὶν ἔχω» — ασχολούμαι με κάτι

λα) «ἐν χερσί» — από κοντά

λβ) «ὁ ἐν χερσὶ πόλεμος» — ο πόλεμος που τώρα διεξάγεται (Δίον. Αλ.)

λγ) «μετὰ χερσὶν ἔχω» — κρατώ στα χέρια μου (Ομ. Ιλ.)

λδ) «μετὰ χεῑρας ἔχω» — καταπιάνομαι με κάτι

λε) «πρὸ χειρῶν» — μπροστά

λστ) «πρὸς χειρός τινος» — με την ενέργεια κάποιου (Αισχύλ.)

λζ) «ὑπὸ χεῑρα ποιοῡμαι» — καθιστώ υποχείριο (Ξεν.)

λη) «οἱ ὑπὸ χεῑρα ὄντες» — αυτοί που βρίσκονται υπό την εξουσία κάποιου (Δημοσθ.)

λθ) «ὑπὸ χεῑρα» — αμέσως (Αριστοτ.)

μ) «ἀδίκων χειρῶν ἄρχω» — κάνω αρχή τής αδικίας, αρχίζω πρώτος εγώ να αδικώ (Ξεν.)

15. παροιμ. «ἁ δὲ χεὶρ τὰν χεῑρα νίζει» δηλώνει ότι η πρόοδος επιτυγχάνεται με την αμοιβαία βοήθεια.

[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. χείρ ανάγεται στην ΙΕ ρίζα *ghesr- «χέρι» (ή πιθ. σε τ. όν. *ghes-or, *ghes-r-es) στον οποίο οδηγούν οι τ.: χεττιτ. keššar, αρμ. jern, τοχαρ. Α tsar, B sar, οι οποίοι πρέπει να συνδεθούν με την ελλ. λ. Ο ΙΕ τ. *ghesr- αντιστοιχεί στην Ελληνική σε ένα θ. χεσρ- ή πιθ. χερσ-, από το οποίο, μετά την απλοποίηση τού συμφωνικού συμπλέγματος, προήλθαν οι διαλ. μορφές: χειρ-, χηρ- (πρβλ. δωρ. αιτ. χῆρα) και χερρ- (πρβλ. αιολ. αιτ. πληθ. χέρρας), ενώ η μορφή χερσ- διατηρείται σε έναν δωρ. τ. ονομ. χέρς. Στην αττ. διάλ. γενικεύθηκε η κλίση με θ. χειρ-, με εξαίρεση την δοτ. πληθ. χερσί, η οποία έχει προέλθει από τ. *χερσ-σι (< θ. χερσ- + κατάλ. -σι τής δοτ. πληθ.) με απλοποίηση. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τον τ. χερσί προήλθε το θ. χερ-, από το οποίο σχηματίστηκαν αναλογικά και άλλοι τ. τής οικογένειας αυτής (πρβλ. τους τ. τού πληθ. χέρες, χέρας, χερῶν, υποκορ. χέριον). Η λ. χείρ απαντά ως α' συνθετικό λ. με τις μορφές χερ- (πρβλ. χέρ-νιψ), αλλά κυρίως χειρ(ο)- (πρβλ. χειρο-τέχνης, χειρῶναξ) και ως β' συνθετικό με τις μορφές -χειρ και -χειρος.

ΠΑΡ. χειρίδα(-ίς), χειρίζομαι, χέρι(ον)

αρχ.

χειρητής, χειρικός, χείριος, χειρώ (II).

ΣΥΝΘ. (Α συνθετικό

βλ. λ. χειρ[ο]-). (Β' συνθετικό) α) σε -χειρ: αντίχειρ(ας), αριστερόχειρ(ας), αυτόχειρ(ας), εκατόγχειρ, μακρόχειρ(ας), μονόχειρ(ας), πολύχειρ

αρχ.

αδικόχειρ, ακρόχειρ, ανθρωπόχειρ, αριστόχειρ, αρκτόχειρ, αρτίχειρ, βραχύχειρ, βριαρόχειρ, γαστ(ε)ρόχειρ, δαιδαλόχειρ, εγγαστρόχειρ, εγχεσίχειρ, εκατοντάχειρ, εξάχειρ, εύχειρ, ηπιόχειρ, θηλύχειρ, θρασύχειρ, ισόχειρ, καλλίχειρ, καρπόχειρ, καρτερόχειρ, κολόχειρ, κραταιόχειρ, λαϊνόχειρ, μαλακόχειρ, ομπνιόχειρ, οξύχειρ, οπισθόχειρ, παραντίχειρ, πλουσιόχειρ, ροδόχειρ, ταχύχειρ, τεκτονόχειρ, τρίχειρ, υπέρχειρ, υπόχειρ, χρυσόχειρ

νεοελλ.

δεξιόχειρ(ας), δίχειρ, πηρόχειρ

β) σε -χειρος, εκατόγχειρος, ιδιόχειρος, πολύχειρος, πρόχειρος

αρχ.

ακριτόχειρος, απόχειρος, αραξίχειρος, εκατοντάχειρος, ελκεσίχειρος, εξάχειρος, Ηφαιστόχειρος, ποικιλόχειρος, πρόσχειρος

νεοελλ.

δίχειρος, τετράχειρος).